Wyrok zaoczny w sprawach cywilnych
Szczególnym rodzajem wyroku w polskim ustawodawstwie jest wyrok zaoczny, którego wydanie jest dopuszczalne zarówno w sprawach karnych, cywilnych jak i administracyjnych, przy zachowaniu odrębności tych postępowań. Dopuszczalność wydania tego rodzaju rozstrzygnięcia w procedurze cywilnej została uregulowana w art. 339 – art. 349 kodeksu postępowania cywilnego. Przesłanki wydania wyroku zaocznego zostały ściśle określone w ustawie z uwagi na doniosłe konsekwencje prawne związane z jego wydaniem.
Zasadniczo podstawą wydania wyroku zaocznego jest bierna postawa pozwanego, który nie stawia się na posiedzenie wyznaczone na rozprawę albo mimo stawienia się nie bierze udziału w rozprawie. A zatem orzeczenie wydane w warunkach zaoczność stanowi sankcję dla pozwanego, który będąc prawidłowo zawiadomionym nie uczestniczy w rozprawie, bądź to poprzez niestawiennictwo bądź poprzez bierne stawiennictwo. Wyjątkiem od dopuszczalności wydania wyroku zaocznego jest przedstawione przez pozwanego żądanie przeprowadzenia rozprawy podczas swojej nieobecności, albo złożenie w sprawie wyjaśnień ustnie lub na piśmie. W sytuacji gdy w dniu rozprawy zaocznej nie dotarł do Sądu dowód doręczenia zawiadomienia o terminie i miejscu rozprawy Sąd może w terminie następnych dwóch tygodni wydać na posiedzeniu niejawnym tzw. zastrzeżony wyrok zaoczny.
Wyrok zaoczny może zostać wydany dopóki istnieją przesłanki, o których mowa powyżej, co oznacza, iż niekoniecznie będzie to miało miejsce na pierwszej rozprawie. Ponadto sąd z urzędu powinien wydać wyrok zaoczny, gdy zaktualizują się przesłanki ustawowe, a zatem nie jest wymagany wniosek powoda w tym przedmiocie.
W przypadku wydania wyroku zaocznego Sąd orzekający przyjmuje za prawdziwe twierdzenie powoda o okolicznościach faktycznych przytoczonych w pozwie oraz pismach procesowych doręczonych pozwanemu przed rozprawą, chyba że budzą one uzasadnione wątpliwości albo zostały przytoczone w celu obejścia prawa. Domniemanie to zastępuje postępowanie dowodowe, jednak nie zwalnia Sądu z rozważenia, czy w świetle przepisów prawa materialnego twierdzenie strony powodowej uzasadniają uwzględnienie żądania (tak: Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z 1999-03-31, I CKU 176/97, opubl: Prokuratura i Prawo rok 1999, Nr 9, poz. 30).
Kodeks postępowania cywilnego wyłącza możliwość wydania wyroku zaocznego w postępowaniu apelacyjnym, w postępowaniu ze skargi kasacyjnej, ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia oraz w postępowaniu nieprocesowym.
Uzasadnienie wyroku zaocznego zależy od rodzaju rozstrzygnięcia i następuje wyłącznie na wniosek powoda, który nabywa legitymację do złożenia wniosku o uzasadnienie w sytuacji oddalenia powództwa w całości lub w części wyrokiem zaocznym. Natomiast wniosek pozwanego o uzasadnienie zostałby odrzucony jako niedopuszczalny. Doręczenie wyroku zaocznego następuje zawsze z urzędu, obu stronom postępowania, bez względu na to, czy którakolwiek z nich była obecna na posiedzeniu, na którym wyrok ten został wydany. Przy czym każdej ze stron przysługuje inny środek zaskarżenia, albowiem w przypadku powoda jest to apelacja, a w przypadku pozwanego sprzeciw.
Na skutek sprzeciwu wniesionego przez pozwanego w terminie 14 od daty doręczenia wyroku zostanie wyznaczona rozprawa, na której nastąpi ponowne merytoryczne rozpoznanie sprawy przez sąd I instancji, który wydał zaskarżone orzeczenie. Sprzeciw od wyroku zaocznego nie ma charakteru anulacyjnego, co oznacza, że samo jego wniesienie nie pozbawia zaskarżonego wyroku mocy obowiązującej. Wyrok końcowy uwzględnia w całości lub w części wydany wyrok zaoczny, bądź uchyla go i Sąd orzeka o żądaniu pozwu, bądź też pozew odrzuca i postępowanie umarza.
Zgodnie z treścią art. 333 § 1 pkt 3 kodeksu postępowania cywilnego sąd z urzędu nadaje wyroki zaocznemu uwzględniającemu powództwo rygor natychmiastowej wykonalności. Istota takiego rozwiązania polega na tym, iż wyrok, któremu został nadany taki rygor, mimo, iż nie jest prawomocny, jest tytułem egzekucyjnym i może po nadaniu klauzuli wykonalności stanowić podstawę egzekucji. W przypadku gdy wierzyciel podejmie decyzję o wszczęciu postępowania egzekucyjnego musi liczyć się z tym, iż na skutek sprzeciwu złożonego przez pozwanego Sąd I instancji może oddalić powództwo, odrzucić pozew lub umorzyć postępowanie, a Sąd II instancji na skutek wniesienia apelacji uchylić lub zmienić pierwotny wyrok co z kolei uprawnia pozwanego o żądania zwrotu spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia, bądź też niezależnie od tego dochodzenia w odrębnym procesie naprawienia szkody poniesionej na skutek wykonania wyroku (tak: uchwała SN z 24 marca 1967r., III PZP 42/66, OSNCP 1967, nr 7-8, poz. 124).
Pozwany ma również możliwość obrony przed rygorem natychmiastowej wykonalności wyroku zaocznego poprzez złożenie wniosku o zawieszenie rygory opierając go na okolicznościach, iż wyrok został wydany z naruszeniem przepisów o dopuszczalności jego wydania albo uprawdopodabniając, iż niestawiennictwo nie miało charakteru zawinionego, a przedstawione w sprzeciwie okoliczności wywołują wątpliwości co do zasadności wydania wyroku zaocznego. A zatem pozwany musi wykazać powyższe przesłanki, aby Sąd ocenił zasadność wniosku.