Czy zawarcie umowy zawsze wiąże się ze złożeniem oświadczenia woli przez drugą stronę?

Zgodnie z podstawową typologią czynności prawnych wyróżniamy czynności prawne jednostronne, umowy oraz uchwały. Powszechnie najczęściej mamy do czynienia z umowami, które wywołują skutki prawne w chwili złożenia zgodnych oświadczeń woli dwóch stron. W konsekwencji do skutecznego zawarcia umowy dochodzi gdy obie strony wyrażą wolę jej zawarcia w sposób wyraźny lub konkludentny, czyli poprzez jej wykonanie, w sposób dorozumiany lub milczący. Nie zawsze jednak zawarcie umowy musi wiązać się ze złożeniem oświadczenia przez drugą stronę.

Omawianą sytuację reguluje art. 64 kodeksu cywilnego (zwany w dalszej części KC), który stanowi, iż prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie. Oznacza to, iż samo orzeczenie sądu nie jest oświadczeniem woli, tyle że je zastępuje poprzez stwierdzenie obowiązku danej osoby do złożenia określonego oświadczenia woli.
Na gruncie procesowym odpowiednim art. 64 KC jest art. 1047 kodeksu postępowania cywilnego (zwany w dalszej części KPC), który stanowi, iż skutek prawny następuje z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia, w związku z czym nie ma potrzeby wszczęcia postępowania egzekucyjnego. W przypadku gdy mamy do czynienia ze świadczeniem wzajemnym skutek oświadczenia woli dłużnika następuje w chwili prawomocnego nadania orzeczeniu klauzuli wykonalności, co z kolei następuje dopiero po udowodnieniu przez wierzyciela spełnienia świadczenia wzajemnego.
Podstawą do wydania orzeczenia na podstawie art. 64 KC jest istnienie zobowiązania do złożenia takiego oświadczenia przez pozwanego, które może wynikać zarówno z ustawy jak i czynności prawnej.
Przykładem obowiązku ustawowego jest art. 231 KC, który ma zastosowanie w sytuacji gdy samoistny posiadacz gruntu w dobrej wierze wzniósł na powierzchni lub pod powierzchnią gruntu budynek lub inne urządzenie o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej na ten cel działki, może żądać aby właściciel przeniósł na niego własność zajętej działki za odpowiednim wynagrodzeniem. Tożsame roszczenie przysługuje właścicielowi działki na podstawie art. 231 § 2 KC.
Najpowszechniejszym z kolei źródłem czynności prawnej kreującym obowiązek do złożenia przez określoną osobę oznaczonego oświadczenia woli jest roszczenie wynikające z umowy przedwstępnej na podstawie art. 390 § 2 KC. Zgodnie z treścią tego przepisu jeżeli umowa przedwstępna czyni zadość wymaganiom przewidzianym dla umowy przyrzeczonej, czyli np. posiada odpowiednią treść lub zostało uzyskane zezwolenie władzy publicznej oraz szczególności wymaganiom co do formy to strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej. W praktyce wątpliwości dotyczą umowy przedwstępnej, której przedmiotem jest nieruchomość, albowiem zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego umowa przenosząca własność nieruchomości musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego, a zatem chcąc wystąpić z powództwem na podstawie art. 64 KC należy w pierwszej kolejności zwrócić uwagę czy umowa przedwstępna czyni zadość formie, w przeciwnym bowiem wypadku pozostanie nam wyłącznie roszczenie odszkodowawcze. Gdy uzyskamy wyrok zastępujący oświadczenie woli drugiej strony umowy pozostaje kwestia rozważenia czy istnieje wymóg złożenia oświadczenia z zachowaniem wymaganej formy przez uprawnionego.
Zgodnie z tezą prawomocnego orzeczenia Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z 2002-09-19, II CKN 930/00, opubl. Legalis, : „Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek strony do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje tylko to oświadczenie (art. 64 KC i art. 1047 KPC). Jeżeli zatem oświadczenie takie ma stanowić składnik umowy, jaka ma być zawarta pomiędzy stronami, do zawarcia tej umowy konieczne jest złożenie odpowiedniego oświadczenia woli przez drugą stronę z zachowaniem wymaganej formy. Od tej zasady występują jednak istotne wyjątki odnoszące się do zawarcia umowy przyrzeczonej (art. 390 § 2 KC) oraz sytuacji, gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy całkowicie zgodnie z żądaniem pozwu. W takich przypadkach orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i zastępuje tę umowę.”
Tym samym wydanie wyroku na podstawie art. 64 KC w sytuacjach wyżej wskazanych nie wiąże się z potrzebą wizyty u notariusza przez uprawnionego, albowiem w tym wypadku orzeczenie sądu zastąpiło umowę pomiędzy stronami i doprowadziło do przejścia własności nieruchomości na wnioskodawcę. Uznaje się w tych okolicznościach, iż oświadczenie uprawnionego zawarte jest w pozwie, a orzeczenie sądu zastępuje formę aktu notarialnego.
Ponadto prawomocny wyrok zobowiązujący pozwanego do zawarcia umowy przenoszącej prawo własności nieruchomości, zgodnie z żądaniem pozwu stanowi podstawę do wpisu tego prawa w księdze wieczystej (postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 19.06.2002r., II CKN 997/00, Legalis).
Ponadto zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 25.05.1979r., sygn. akt III CRN 83/79, Legalis, roszczenie o wyrażenie zgody na przeniesienie nieruchomości w wykonaniu umowy zobowiązującej ma charakter majątkowy, a tym samym podlega ogólnym zasadom przedawnienia roszczeń.
Reasumując uznać należy, iż zawarcie umowy nie zawsze wiąże się ze złożeniem oświadczenia woli przez drugą stronę, albowiem w sytuacji istnienia materialnoprawnego zobowiązania do złożenia takiego oświadczenia można wystąpić na podstawie art. 64 KC z powództwem cywilnym wywołującym skutki prawne takie, które wywołałoby oświadczenie woli zobowiązanego.