Odstąpienie od umowy o dzieło na zasadach określonych w Kodeksie Cywilnym

Co można zrobić, gdy wykonawca opóźnia się z wykonywaniem prac lub wykonuje je wadliwe? Jakie instrumenty ochrony przysługują w takim wypadku zamawiającemu, który nie zamierza kontynuować współpracy z nierzetelnym kontrahentem i chciałby zrezygnować z jego usług?

Przepisy Kodeksu Cywilnego przewidują możliwość odstąpienia od umowy o dzieło jeszcze w trakcie wykonywania prac przez wykonawcę, a przed zgłoszeniem gotowości do wydania dzieła. Dzięki takim uregulowaniom, zamawiający może zareagować odpowiednio wcześniej na niewłaściwe wykonywanie zobowiązania przez zamawiającego i zrezygnować z kontynuowania współpracy z nieprofesjonalnym kontrahentem.
Stosownie do art. 636 Kodeksu Cywilnego ,,jeżeli przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykonaniem prac tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia dodatkowego terminu odstąpić od umowy jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła”. Z powołanego przepisu wynika, że zamawiający nie musi nawet wyznaczać, stosownie do zasad ogólnych Kodeksu Cywilnego dodatkowego terminu na wykonanie zobowiązania, tylko od razu, w razie opóźnienia, skorzystać z uprawnienia przewidzianego w art. 635 KC. Warunkiem do skorzystania z prawa odstąpienia od umowy jest jednak stwierdzenie, że nie jest prawdopodobne ukończenie dzieła w umówionym terminie. W przypadku, gdy wykonawca nie rozpoczyna prac w terminie, lub je wykonuje z opóźnieniem ale z perspektywy czasu można uznać, że zdąży wydać dzieło terminowo, zamawiający traci możliwość rezygnacji z umowy. Dotychczas w doktrynie, jak i w orzecznictwie wskazywano również, że odstąpienie od umowy na podstawie art. 635 KC przysługuje jedynie do czasu, kiedy dzieło miało być wykonane. W sytuacji, gdy upłynął już termin do wykonania dzieła, wykonawca tracił uprawnienie do rezygnacji z zobowiązania. Obecnie zmienia się  interpretacja powołanego przepisu. W wyroku z dnia 12 stycznia 2012 r., wydanym w sprawie IV CSK 182/11, Sąd Najwyższy wskazał, że istnieje możliwość odstąpienia od umowy także po upływie terminu do wykonania zobowiązania: ,,Na podstawie art. 635 KC dopuszczalne jest odstąpienie przez zamawiającego od umowy o dzieło, także po upływie terminu do wykonania dzieła”.
Drugi sposób odstąpienia od umowy jeszcze przed wydaniem dzieła został uregulowany w art. 636 KC. Zgodnie z powołanym przepisem: ,,Jeżeli przyjmujący zamówienie wykonywa dzieło w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową, zamawiający może wezwać go do zmiany sposobu wykonania i wyznaczyć mu w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu zamawiający może od umowy odstąpić albo powierzyć poprawienie lub dalsze wykonanie dzieła innej osobie ma koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie. Z treści art. 636 KC wynika, że zamawiający powinien sprawdzać prawidłowość wykonania prac przez wykonawcę, a w razie spostrzeżenia wadliwego ich przebiegu, jest uprawniony do upomnienia wykonawcy, aby ten wykonywał dzieło zgodnie z umową. W przypadku gdy wykonawca nie dostosuje się do wezwania i w wyznaczonym przez Zamawiającego terminie nie zmieni sposobu wykonania, zamawiający jest uprawniony do odstąpienia od umowy. Warunkiem zastosowania wspomnianego przepisu jest reakcja zamawiającego na dostrzeżone wadliwe wykonanie jeszcze przed oddaniem dzieła przez wykonawcę. Jeżeli problem wadliwości wyniknie dopiero przy odbiorze, wówczas uprawnienie do odstąpienia od umowy na podstawie art. 636 wygasa, a powstają uprawnienia związane z rękojmią. Zgodnie bowiem z wyrokiem Sadu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 1997 r., sygn. akt II CKN 65/97: ,, Przepis art. 636 KC określa uprawnienia zamawiającego w trakcie wykonywania dzieła. Gdy problem wad dzieła wynikł dopiero przy jego odbiorze art. 636 KC w ogóle nie może mieć zastosowania”.
Należy pamiętać, iż w wyniku skorzystania z prawa odstąpienia, bez względu czy podstawę prawną stanowi art. 635 czy 636 KC, umowa przestaje wiązać strony ze skutkiem wstecznym (ex tunc), co oznacza, że powstaje stan, taki jak przed zawarciem umowy. Wobec powyższego konieczne jest dokonanie rozliczenia stron poprzez zwrot otrzymanych świadczeń.