Dalsze istnienie spółki cywilnej w przypadku śmierci jej wspólnika
Spółka cywilna należy do spółek osobowych, które charakteryzują się stałym składem wspólników. Skład spółki może się zmienić poprzez:
1. wystąpienie wspólnika ze spółki (co nie powoduje likwidacji spółki, jeśli była ona liczniejsza niż dwuosobowa),
2. wstąpienie w miejsce zmarłego wspólnika jego spadkobierców, jeśli tak zastrzeżono w umowie (art. 872 kodeksu cywilnego),
3. przystąpienie nowego wspólnika do istniejącej spółki.
Przepisy kodeku cywilnego stanowią, iż członkostwo w spółce cywilnej wygasa z chwilą śmierci wspólnika, natomiast jego spadkobiercom przysługuje roszczenie o zwrot rzeczy, które wniósł do używania oraz o wypłatę wartości jego wkładu. Dopuszczalne jest również zamieszczenie w umowie spółki postanowień regulujących tę kwestię odmiennie, w ten sposób, że w miejsce zmarłego wspólnika wejdą do spółki jego spadkobiercy.
Jeśli w umowie spółki nie znajdzie się postanowienie, że w miejsce zmarłego wspólnika wejdą do spółki jego spadkobiercy - zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z 22 maja 1973 r. (II CR 184/1973, OSNC 1974/3/52) - będzie miał zastosowanie przepis kodeksu cywilnego o rozliczeniu występującego wspólnika. Spadkobiercom przysługuje zwrot w naturze rzeczy, które zmarły wspólnik wniósł do spółki do używania, oraz wypłata w pieniądzu wartości jego wkładu oznaczonego w umowie spółki, a w braku takiego oznaczenia - wartości, którą wkład ten miał w chwili wniesienia. Wkłady polegające na wniesieniu do spółki własności rzeczy co do zasady nie podlegają zwrotowi w naturze, ale w pieniądzu ponadto nie ulega zwrotowi wartość wkładu polegającego na świadczeniu usług albo na używaniu przez spółkę rzeczy należących do zmarłego wspólnika. Spadkobiercom przysługuje ponadto wypłata w pieniądzu takiej części wartości wspólnego majątku pozostałego po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników, jaka odpowiada stosunkowi, w którym zmarły wspólnik uczestniczył w zyskach spółki.
Zastrzeżenie, o jakim mowa w art. 872 kodeksu cywilnego (wstąpienie w miejsce zmarłego wspólnika spadkobierców), może być dokonane w umowie spółki lub w uchwale wspólników powziętej jeszcze za życia wspólnika, którego zastrzeżenie dotyczy. W takim wypadku z chwilą otwarcia spadku wszyscy spadkobiercy wspólnika (ustawowi lub testamentowi, którzy nie odrzucili spadku) wchodzą do spółki jako wspólnik zbiorowy. Ich udział w spółce, objęty po spadkodawcy, stanowi element wspólności łącznej wszystkich wspólników, natomiast między spadkobiercami jest stosunkiem wynikającej ze spadkobrania współwłasności w częściach ułamkowych. Wejście spadkobierców do spółki następuje z mocy prawa, a zatem spadkobiercy nie muszą w tym zakresie składać wobec spółki żadnych oświadczeń woli ani też pozostali wspólnicy nie mogą udaremnić ich wstąpienia do spółki. Jeśli natomiast spadkobiercy zmarłego wspólnika, mimo stosownego zastrzeżenia w umowie lub uchwale, nie chcą uczestniczyć w spółce, powinni z niej wystąpić na zasadach ogólnych.
W wypadku wejścia do spółki spadkobiercy powinni wskazać jedną osobę uprawnioną do wykonywania ich prawa. Zasad ta ma zastosowanie także wówczas, gdy zmarły wspólnik pozostawił jednego spadkobiercę, osoba wskazana bowiem może pochodzić spoza kręgu spadkobierców; może nią być sam spadkobierca, ale także inny wspólnik albo osoba spoza układu spółka - spadkobiercy. Z przepisów ustawowych nie wynika obowiązek określenia terminu dla wskazania osoby reprezentującej wspólników, a zatem można przyjąć, że może to nastąpić w każdym czasie.
„Wskazanie osoby do wykonywania praw spadkobierców powinno być stwierdzone pismem. W razie sporu między spadkobiercami co do wskazania tej osoby możliwe jest zwrócenie się o rozstrzygnięcie do sądu. Dopóki osoba reprezentująca spadkobierców nie zostanie wyznaczona, dopóty wspólnicy mogą sami podejmować wszelkie czynności w zakresie prowadzenia spraw spółki z wiążącym skutkiem dla spadkobierców” (komentarz do art. 872 kodeksu cywilnego Jacek Gudowski, LexPolonica).
W przypadku, gdy spadkobiercy nie mają woli uczestniczenia w spółce, mogą z niej wystąpić według ogólnych przepisów o wystąpieniu wspólnika ze spółki cywilnej bądź poprzez odrzucenie spadku.
Zatem w przypadku, gdy umowa spółki cywilnej zawiera zapisy dopuszczające wstąpienie w miejsce zmarłego wspólnika spadkobierców, wszyscy spadkobiercy wspólnika wchodzą do spółki jako wspólnik zbiorowy. Chcąc uniknąć dziedziczenia ustawowego, które ma miejsce w każdym przypadku, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu, wydaje się, że zasadnym byłoby sporządzenie przez wspólników testamentu, w którym wskażą swoich następców prawnych, ograniczając tym samym krąg spadkobierców.