Nabywanie akcji własnych przez spółki akcyjne w prawie polskim
Zgodnie z generalnie przyjętą zasadą niedopuszczalne jest nabywanie akcji własnych przez spółki akcyjne. Ustawodawstwa różnych państw stopniowo odstępują od tej reguły ustawiając wyjątki od tego zakazu. Podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę nabywania akcji własnych przez spółki akcyjne jest Dyrektywa Rady Nr 77/91/EWG z dnia 1976r. w sprawie koordynacji gwarancji, jakie są wymagane w Państwach Członkowskich od spółek w rozumieniu art. 58 akapit drugi Traktatu, w celu uzyskania ich równoważności, dla ochrony interesów zarówno wspólników, jak i osób trzecich w zakresie tworzenia spółki akcyjnej, jak również utrzymania i zmian jej kapitału, tzw. dyrektywa kapitałowa, która była trzykrotnie nowelizowana, przy czym najbardziej spektakularny oraz kompleksowy charakter zmiany został dokonany dyrektywą 2006/68/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 września 2006r. Zgodnie z postanowieniami dyrektywy państwa członkowskie samodzielnie rozstrzygają w ramach swojej jurysdykcji o możliwości nabywania akcji własnych przez spółki akcyjne, co oznacza, iż nie każde ustawodawstwo jest zobligowane do dopuszczenia takiej możliwości, mimo rekomendacji takiego rozwiązania przy zachowaniu ustawowych ograniczeń przez prawodawcę unijnego.
Polski ustawodawca implementował regulację unijną do porządku prawnego kilkukrotnie nowelizując kodeks spółek handlowych, dostosowując prawo polskie do standardów ustalonych dyrektywa kapitałową. W pierwszej kolejności wskazać należy, iż utrzymany został generalny zakaz nabywania przez spółki wyemitowanych przez nie akcji , jednak ustanowiono dziewięć wyjątków od tej zasady, które stanowią katalog otwarty. Zanim przejdę do omówienia ograniczeń ustawowych w tym zakresie warto rozważyć pierwszą zasadniczą kwestię, a mianowicie czym właściwie jest nabywanie akcji własnych i jakiego rodzaju zagrożenie niesie za sobą tożsamość podmiotowa pomiędzy spółką a akcjonariuszem.
Akcja to papier wartościowy, który inkorporuje prawa akcjonariusza względem spółki, w tym prawo do udziału w zysku, uprawnienie do głosowania w Walnym Zgromadzeniu. Akcjonariusz nabywa uprawnienia w stosunku do spółki w chwili nabycia akcji i z tą chwilą staje się stroną stosunku spółki. Moment ten jest kluczowy z finansowego punktu widzenia, albowiem podczas trwania spółki nie wolno zwracać akcjonariuszowi wpłat dokonanych na akcje. Zakaz ten jest podyktowany ograniczoną odpowiedzialnością akcjonariuszy za zobowiązania spółki, którzy odpowiadają do wartości wniesionego wkładu oraz gwarancyjną funkcją kapitału zakładowego i ochroną wierzycieli spółki. Akcja własna została zdefiniowana przez polskiego ustawodawcę w art. 362 § 1 kodeksu spółek handlowych, który stanowi, iż akcjami własnymi dla określonej spółki są wszystkie akcje, które spółka wyemitowała. Ponadto dopuszczalne jest również nabycie ułamkowej części akcji w przypadkach, w których spółka może nabyć akcje własne. Terminem nabycia akcji własnych określane jest zatem uzyskanie przez spółkę wyemitowanej przez siebie akcji. Z prawnego punktu widzenia nabycie może nastąpić na skutek dokonanej czynności prawnej, czyli najczęściej uzyskania prawa w drodze umowy lub innego zdarzenia prawnego, takiego jak nabycie w drodze dziedziczenia czy też w wyniku połączenia spółek. Każde z tych zdarzeń prawnych musi pociągać za sobą skutek rozporządzający w postaci przejścia prawa, albowiem samo zawarcie umowy zobowiązującej bez wydania dokumentu akcji lub bez przeniesienia jego posiadania nie stanowi nabycia akcji. Nabycie akcji może mieć charakter zarówno odpłatny jak i nieodpłatny.
Źródłem zakazu nabywania akcji własnych przez spółki akcyjne jest cel, dla którego kreowane są podmioty o charakterze korporacyjnym, które odpowiadają za powstałe zobowiązania majątkiem utworzonej spółki, wykluczając w zasadzie osobiste ryzyko udziałowców czy akcjonariuszy. Odzwierciedleniem tego jest utrzymywana do dnia dzisiejszego koncepcja kapitału zakładowego, którego istnienie ma gwarantować ochronę interesów wierzycieli. Zagrożenie wierzycielom spółki jest eliminowane w sytuacji gdy nabycie akcji własnych jest finansowane z nadwyżki bilansowej, albowiem nie jest istotne dla wierzycieli czy wypracowany zysk jest wypłacany akcjonariuszom w formie dywidendy czy też poprzez nabycie akcji własnych spółki. Kolejnym niebezpieczeństwem związanym z nabyciem akcji własnych jest ryzyko grożące akcjonariuszom danej spółki. W pierwszej kolejności związane jest z potencjalnym spadkiem wartości posiadanych akcji, czyli wyrządzeniem szkody na rzecz akcjonariuszy, a ponadto nabywanie akcji własnych może się wiązać z uszczupleniem majątku spółki z pokrzywdzeniem akcjonariuszy mniejszościowych, np. poprzez określenie ceny nabycia przewyższającej wartość rynkową nabywanych akcji. Ostatnim zagrożeniem dostrzeganym przez doktrynę jest manipulowanie przez spółkę kursem akcji, czyli kreowanie nienaturalnego popytu na akcje celem ich dowartościowania.
Każde z wyżej wskazanych zagrożeń zostało dostrzeżone przez prawodawcę unijnego, co znalazło również odzwierciedlenie w polskim ustawodawstwie. W pierwszej kolejności wskazać należy, iż wyłączone jest prawo głosu z akcji własnych nabytych przez spółkę celem zapobieżenia naruszaniu kompetencji między organami spółki. Zminimalizowanie ryzyka związanego z ewentualną manipulacją akcjami przez spółkę jest obowiązek informowania rynku o ilości nabytych akcji, dziennych limitach nabycia, stosowania określonej ceny nabycia, wynikający z rozporządzenia Komisji (WE) Nr 2273/2003 z dnia 22 grudnia 2003 r. wykonujące dyrektywę 2003/6/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do zwolnień dla programów odkupu i stabilizacji instrumentów finansowych.
Polski ustawodawca odstępując od zakazu nabywania akcji własnych przewidział następujące wyjątki (art. 362 § 1 kodeksu spółek handlowych) :
1) nabycie akcji w celu zapobieżenia bezpośrednio zagrażającej spółce poważnej szkodzie,
2) nabycia akcji, które mają być zaoferowane do nabycia pracownikom lub osobom, które były zatrudnione w spółce lub spółce z nią powiązanej przez okres co najmniej trzech lat,
2a) spółki publicznej, nabywającej akcje w celu wypełnienia zobowiązań wynikających z instrumentów dłużnych zamiennych na akcje,
3) nabycia akcji w drodze sukcesji uniwersalnej,
4) instytucji finansowej, która nabywa za wynagrodzeniem w pełni pokryte akcje na cudzy rachunek celem ich dalszej odsprzedaży,
5) nabycia akcji w celu ich umorzenia,
6) nabycia w pełni pokrytych akcji w drodze egzekucji celem zaspokojenia roszczeń spółki, których nie można zaspokoić w inny sposób z majątku akcjonariusza,
7) nabycia w pełni pokrytych akcji nieodpłatnie,
8) nabycia na podstawie i w granicach upoważnienia udzielonego przez walne zgromadzenie; upoważnienie powinno określać warunki nabycia, w tym maksymalną liczbę akcji do nabycia, okres upoważnienia, który nie może przekraczać pięciu lat, oraz maksymalną i minimalną wysokość zapłaty za nabywane akcje, jeżeli nabycie następuje odpłatnie,
9) nabycia akcji w innych przypadkach przewidzianych w ustawie.
Nie jest celem niniejszego artykułu szczegółowe omówienie każdej z wyżej wskazanej przesłanki, której spełnienie legalizuje nabycie akcji własnych przez spółkę, w związku z czym krótko scharakteryzuję najczęściej stosowane w praktyce przypadki, to znaczy skup akcji własnych celem umorzenia akcji (5) bądź na podstawie upoważnienia Walnego Zgromadzenia (8).
Nabywanie akcji własnych jest elementem immanentnie związanym z umorzeniem akcji, które z kolei stanowi jedną z form ustania członkowstwa w spółce akcyjnej. Umorzenie akcji to unicestwienie wszelkich praw i obowiązków związanych z akcją, które każdorazowo wymaga umorzenia dokumentu akcji. Zgodnie z kodeksem spółek handlowych umorzenie akcji własnych może nastąpić dobrowolnie bądź obligatoryjnie, stanowiąc swego rodzaju sankcję za niezbycie akcji własnych nabytych przez spółkę w innym celu niż umorzeniu lub z przekroczeniem terminów wskazanych przez ustawę. Umorzenie akcji spółki wymaga podjęcia dwóch uchwał przez walne zgromadzenie : uchwały o umorzeniu akcji własnych oraz uchwały o obniżeniu kapitału zakładowego. Dopuszczalność umorzenia akcji własnych musi zostać przewidziana w statucie spółki, w przeciwnym wypadku podjęcie uchwały przez walne zgromadzenie w tym przedmiocie będzie nieważne. Kodeks spółek handlowych nie przewiduje limitu nabycia akcji własnych celem ich umorzenia, jednak za takie ograniczenie należy uznać minimalną wysokość kapitału zakładowego. Nabycie akcji własnych w celu umorzenia jest często wykorzystywaną instytucją przy powstaniu spółki na realizację z góry określonego celu ograniczonego w czasie.
Kolejnym odstępstwem od zakazu nabywania akcji własnych przez spółki akcyjne jest upoważnienie zarządu udzielane przez walne zgromadzenie. Okres upoważnienia może być ponawiany pod warunkiem, iż łączny okres upoważnienia nie przekracza 5 lat. Zakres uchwały został precyzyjnie określony przez ustawodawcę, który wskazał, iż powinna zawierać maksymalna liczbę nabytych akcji, okres upoważniania oraz maksymalną i minimalną wysokość zapłaty za nabywane akcje. W ten sposób ustawodawca dał wyraz kontroli akcjonariatu nad nabywanie akcji własnych przez zarząd spółki, albowiem wykonywanie upoważnienia w sposób niezgodny z treścią podjętej uchwały może skutkować jej uchyleniem. Polski ustawodawca przyjął próg 20% kapitału zakładowego spółki jako limit nabycia akcji własnych przez zarząd na podstawie upoważnienia walnego zgromadzenia przy uwzględnieniu wartości nominalnej wszystkich akcji własnych spółki, które nie zostały zbyte.
Naruszenie zakazu nabywania akcji własnych przez spółki akcyjne jest sankcjonowane przez polskiego ustawodawcę poprzez nabycie akcji w sytuacji nie objętej ustawowymi wyjątkami. Odpowiedzialności karnej na podstawie art. 588 kodeksu spółek handlowych podlegają członkowie zarządu oraz likwidatorzy, którzy nabywają akcje własne bez wyraźnego ustawowego uprawnienia. Ponadto te same podmioty mogą podlegać odpowiedzialności organizacyjnej oraz odszkodowawczej za szkody spowodowane nabyciem akcji własnych.