Wydziedziczenie
Wydziedziczenie jest jedną z instytucji prawa spadkowego, uregulowaną Kodeksie cywilnym w przepisach art. 1008 do art. 1011. Jego funkcją jest pozbawienie przez spadkodawcę w testamencie uprawnienia do otrzymania w chwili otwarcia spadku zachowku przez osobę należącą do kręgu uprawnionych z ustawy do otrzymania zachowku, tj. zstępnych, małżonka i rodziców spadkodawcy. Funkcjonowanie tej instytucji ma swoje zakotwiczenie w powszechnie panującym przekonaniu, że osoby postępujące niegodnie wobec spadkodawcy za jego życia, nie powinny czerpać korzyści z majątku zmarłego po jego śmierci wyłącznie na tej podstawie, że osoby te łączyły bliskie więzy pokrewieństwa. Zatem wydziedziczenie stanowi wyraz krytycznej oceny postępowania osoby bliskiej wobec spadkodawcy
Przede wszystkim należy podnieść, że dyspozycja w postaci wydziedziczenia musi się znaleźć w treści samego testamentu, co powoduje, że takie postanowienie ma moc tylko w testamencie ważnym. Ustawodawca nie wymaga natomiast, aby spadkodawca w testamencie posłużył się ustawową terminologią. Za wystarczające dla wydziedziczenia należy w związku z tym uznać sytuację, gdy z treści tego dokumentu wynika jedynie zamiar pozbawienia uprawnionego zachowku. Konieczne jest jednak wskazanie w nim konkretnej przyczyny, w oparciu o którą następuje taka dyspozycja. Podstawą wydziedziczenia nie więc stanowić wyłącznie subiektywne odczucie o niegodnym postępowaniu uprawnionego do zachowku (tak SN w wyroku z 28.4.2005, III CK 569/04).
Kodeks cywilny wymienia trzy przesłanki uzasadniające wykluczenie od otrzymania spadku. Nie jest możliwa ich rozszerzająca czy zawężająca wykładnia, brak też aprobaty w piśmiennictwie dla stosowania analogii (K. Pietrzykowski, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2009). Są to niezależne do siebie sytuacje, gdy uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (gdy prowadzi np. działalność przestępczą, jest uzależniony od alkoholu czy narkotyków itp. i nie jest to akceptowane przez spadkodawcę);
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci (przestępstwa te, ich znamiona, są szczegółowo uregulowane w Kodeksie karnym);
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (co może mieć postać np. braku spełniania obowiązków alimentacyjnych, opieki uzasadnionej wiekiem czy stanem zdrowia czy realizacji umowy dożywocia).
Nietrudno zauważyć, że przyczynami wydziedziczenia są wypadki rażąco nagannego postępowania osoby uprawnionej do zachowku, a w sytuacji określonych w pkt 1 i 3 niewłaściwemu zachowaniu winna towarzyszyć dodatkowo uporczliwość (trwałość). Wydziedziczenie bezzasadne, to znaczy takie, które nie wyczerpuje ustawowych przesłanek, nie wywołuje zamierzonego przez spadkodawcę skutku, co oznacza, że uprawniony może dochodzić zachowku z powołaniem się na bezpodstawność wydziedziczenia (J. Kremis, Art. 1008, [w;] E. Gniewek, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2008, s. 1587).
Oceny zasadności powołania się przez spadkodawcę na jedną z powyższych przesłanek dokonuje sąd.
Dla skuteczności wydziedziczenia znaczenie ma jeszcze jedna okoliczność, mianowicie spadkodawca nie może przebaczyć uprawnionemu do zachowku. Przebaczenie jest formą oświadczenia woli o charakterze uczuciowym, które następuje w dowolnej formie, byleby jego wyrażenie było niewątliwe. Można więc uznać, że przebaczenia należy dokonać w sposób wyraźny (zauważalny, odczuwalny). Skutkiem przebaczenia jest usunięcie przyczyny wydziedziczenia. Ciężar dowodu przebaczenia spoczywa jednak na wydziedziczonym, który zmuszony jest wykazać, że taki akt ze strony spadkodawcy miał miejsce.